Geçmişten günümüze vazgeçilemeyen çay, hem ülkemizde hem de diğer ülkelerde çok tercih edilen bir içecektir. Çay bir bitkinin kök, gövde ve yapraklarının kaynatılması ile elde edilir. İlk olarak Çin’de keşfedilmiştir bu nedenle çayın Asya kültüründeki yeri büyüktür. Çay, Türkiye’de ise 5000 yıllık bir geçmişe sahiptir. Özgün demleme teknikleri, ince belli bardakları ve bölgeden bölgeye değişebilen içim teknikleri ile çayın Türk kültüründeki yeri çok ayrıdır. Çay, demleme yöntemiyle hazırlanan bir içecektir. Çoğu zaman sıcak içilen çayın günümüzde soğuk buzlu tüketilen türleri de bulunur.
Çayın Mucizevi İçeriği
Çay yaprakları polifenol adlı bir bileşik içerir. Polifenol, bitkilerde bulunan ve insan vücudunda antioksidan olarak görev yapan bir bileşiktir. 500’den fazla polifenol çeşidi vardır. Polifenoller dört farklı gruba ayrılır. Çaydaki en temel polifenol, flavanoidlerdir. Erken toplanan taze yapraklarda geç toplananlara göre daha fazla polifenol bulunur. Çay içerisinde flavonoid türü ve miktarı, çay elde edilirken geçirdiği işlemlere bağlıdır. Yeşil çayda fermantasyon olmadığı için en çok bulunan flavonoid, keteşendir. Fermente edilen siyah çayda ise tanen bulunur. Tanenler, keteşenlerin fermente olduktan sonra yapı değiştirmiş halidir. Tıpkı kahve ve kakao gibi çay da kafeinin ana kaynaklarından biridir. Kafein psikoaktif bir maddedir. Psikoaktif ilaçlar astım, bronşit gibi solunum yolu rahatsızlıklarında tedavi olarak kullanılır. Yani çay, grip ve kronik bronşit benzeri rahatsızlıklarda alternatif tıp olarak kullanılabilir. Çayda bulunan kafein miktarı, çayın demlenme süresine ve kullanılan suyun derecesi gibi birçok etkene bağlıdır. Çayın içerisindeki kafein miktarı demleme süresi uzadıkça artar. Üç ile beş dakika arasında demlenen bir çayda ortalama 45 mg kafein bulunur. Çayda bulunan kafein, 14-65 mg arasında değişir. Birçok çay türü vardır. Çeşitli bitkilerin kaynatılması ve demlenmesi ile elde edilen çay, doğanın insanlara sunduğu bir hazinedir.
Çay Fiyatları ve Çeşitleri
Kökeni Asya’dan çıkan çayın birçok farklı türü bulunur. İnsanlık tarihi boyunca çok fazla bitki kaynatılarak şifa bulunmaya çalışılmıştır. Bu nedenle çay çeşidi sayısızdır. Dünya üzerindeki tüm çaylar Camellia Sinensis isimli bitki ailesinden üretilir. Oluşan çay çeşitleri; bitkinin geçirdiği işlemlere, yetiştiği bölgenin coğrafi özelliklerine, kurutma süresi ve şekline göre değişiklik gösterir. Çay çeşitleri, oksidasyon oranı az olandan fazla olana doğru sıralanır.
İlk olarak hiç oksidasyon işlemi geçirmeyen beyaz çay karşınıza çıkar. Bu bitki genellikle Çin’in güney ve dağlık bölgelerinde bulunur. Bu bitkiden çay yaparken sadece üst yapraklar ve tomurcuklar toplanır. İçerisinde bulunan tanen ve kafein oranı diğer çaylardaki orana göre daha düşüktür. Fermente edilmeden direkt soldurulup kurutularak elde edilir. Sıcak ortamda soldurulursa kırmızı, soğuk ortamda soldurulursa siyaha yakın bir renk alır. Diğer çay çeşitlerine göre daha hafiftir. Siyah çaya göre daha ılık bir su ile demlenir. Demlendikten sonra açık sarı bir renk alır. Beyaz çayın da kendi içinde birçok çeşidi bulunur. Silver Beedle ya da diğer adıyla Yin Zhen çayı, beyaz çaylar arasında en değerlisidir. Sadece bahar başlangıcında toplanan tomurcuklardan elde edilen bir çaydır. Imperial White çayı da Silver beedle kadar değerli bir beyaz çaydır. Bu çay, damakta uzun süren bir tat bırakır ve tomurcuklarla beraber en üst genç yapraklardan elde edilir. White Peony ya da Pai Mu Tan, tomurcuk ve en üstteki iki genç yapraktan oluşan bir çaydır. Açık yeşil rengindedir ve çiçek aromasına sahiptir. Song Yang, adını yetiştiği bölgeden alır özel işlemlerden geçer. Snow Buds, bu çay yeşil bir çaydır fakat beyaz uçlara sahip olmasıyla beyaz çay niteliği taşır. Çok özel bir çay olmasına rağmen fiyat olarak diğer çaylardan daha uygundur. Hafif bir tadı ve bala benzeyen bir rengi vardır. Shou Mei, beyaz çayların en koyu renklisidir. Diğer çaylara göre daha ağırdır ve yoğun bir aromaya sahiptir. Gong Mei, değerli beyaz çayların artıklarından elde edilir. Bu nedenle tomurcuk miktarına diğerlerine oranla daha düşüktür.
Siyah çaydan sonra en çok tercih edilen ve tüketilen çay türü, yeşil çaydır. Siyah çay ile arasındaki fark, işlenme tekniğinden kaynaklanır. Siyah çaya oranla daha az işlem görür ve toplanır toplanmaz kavrularak direkt kurutulur. Yeşil çay oksijen ile tepkimeye girmez. Kafein oranı siyah çaya göre düşüktür. Tıpkı beyaz çayda olduğu gibi, yeşil çayın da türleri bulunur. Dragon Pearl, çok nadir bulunan bir çaydır. Rulo halinde yeşil yaprakları ve gümüş uçları vardır. Gu Zhang Mao Jian, hafif ve tatlı bir yeşil çaydır. Baharın ilk on gününde hasat edilir. Genmaicha, Japon yeşil çayıdır ve içerisinde patlamış mısır ile kavrulmuş esmer pirinç bulunur. Tadı hafif tuzludur. Green Pekoe, sivri uçlara sahip ince rulo şeklinde yapraklardan oluşur. Gyokuro çeşidinde tanin miktarı azaltılıp kafein miktarı arttırılır. Hasat edilmeden önce folyo yardımıyla ışıktan korunarak elde edilir. Gölgede yetiştirilir bu nedenle klorofil, aminoasit ve bolca kafein içerir. Lung Ching, Matcha, Pi Lo Chun, Sencha, Kamairicha, Silver Sprout, Young Hyson, Chun Mee, Green Monkey, Bancha ve Green mu Dan ise yeşil çayın diğer türleridir.
Yeşil ve beyaz çayın yanı sıra ülkemizde de çok tüketilen siyah çayın da türleri vardır. Pekoe, çay fidanının ikinci yaprağından elde edilir. Dimbula, birinci sınıf siyah çaydır. Dooars, Hindistan’da yetişir ve keskin bir tada sahiptir. English breakfast, assam ve seylan çaylarının birleşip harmanlanması ile elde edilir. Hazelbank, dünyanın en iyi siyah çaylarından biridir. Keemun; ince, küçük ve siyah yapraklara sahiptir ve aromasında tatlılık vardır. Muscatel, pettiagalla, flowery pekoe ve lapsang souchong ise diğer siyah çay türleridir.
Camilla sinensis bitkisinin yanı sıra meyve aromalı ve buzlu çay türleri de bulunur. Şeftali, ananas, kayısı gibi meyvelerin çayları en çok tercih edilenler arasındadır. Çaya bambaşka aroma katan zencefil gibi bitkiler ise çayın insan vücuduna olan yararına katkıda bulunur.
Her Bütçeye Uygun Çay Fiyatları
Çay fiyatları birkaç etkene göre değişiklik gösterir. Başta marka olmak üzere çayın türü, gramajı ve paketleniş biçimi fiyatta değişikliğe neden olan etkenler olarak sayılabilir. Çaylar; poşet çay, demlik çayı ve dökme çay olarak üç farklı formda bulunabilir. Poşet çaylar genelde meyve aromalı bitki çaylarında çok kullanılan bir paketleme biçimidir. Tek kullanımlık olması bunun yanı sıra yer kaplamaması sayesinde pratik ve kullanışlıdır. Poşet çaylar, minimal boyutlarıyla ev dışına da taşınabilir ve kolayca demlenebilir. Demlik poşet çaylar ise 50’li ve 100’lü olarak değişik sayıda paketlenir. Demlik poşet çayı, demlik içerisinde sadece sıcak su ile demlenebilir. Böylelikle zamandan tasarruf etmeyi sağlarken aynı zamanda çayı kolay demleme imkanı da sunar. Dökme çaylarda ise farklı gramajlarda paketler bulunur. 500 gr ve 1000 gr paketler en çok rastlanan gramaj türleridir. Çok çay tüketen bireyler genellikle dökme çay tercih eder. Bardak poşet ve demlik poşet çayların fiyatlarını markalar belirler. Çay türleri de kendi aralarında fiyat değişikliğine sebep olur. Daha nadir bulunan çayların fiyatları daha yüksektir. Siyah ve yeşil çay, günümüzde çok kolay bulunabilen çaylar olduğu için fiyatları diğer çaylara oranla daha uygundur. Soğuk ve buzlu çaylar ise hazır bir şekilde market raflarında yerini alır. Genelde şişelerde satılan soğuk çaylar farklı aromalara sahiptir. Soğuk çaylarda da marka ve çayın litresi fiyatta değişikliğe sebep olur.
Çayın Uzun Yolculuğu
Eşsiz tatlara sahip olan çaylar, sofralara gelene kadar birden fazla aşamadan geçer. Çay üretimi maharetli bir iştir. Özellikle de tüketimi fazla olan siyah çay, bardaklara dolana kadar uzun bir yolculuk yapar. Çayın en kaliteli bölgesi üst yapraklarıdır. Sadece üst yaprakların kullanımı ile yapılan çaylar oldukça kalitelidir. Çayın kalitesini belirleyen bir diğer husus ise çayın toplanmasıdır. Çay bahçelerinden toplanan çayların uzun süre beklemeden fabrikaya gelmesi canlılığın ve tazeliğinin korunmasını sağlar. Aksi takdirde uzun süre bekletilen çay yaprakları güneşten zarar görür ve dem kalitesi bozulur. Çaylar toplandıktan sonra beş farklı aşamadan geçer. İlk aşamada soldurma işlemi gerçekleştirilir. Yeni toplanan bir çay yaprağı ortalama %70-80 oranında su içerir. Soldurma işleminde, metal bir levhanın üzerine serilen çay yapraklarına levha altından ısı verilir. Bu ısı sayesinde yapraklar solarak su kaybeder. Çay yapraklarında bulunan su miktarı %30 oranında azaltılana kadar işlem devam eder. Çay bitkisi kaybettiği su ile beraber yumuşar.
Çay üretiminde soldurma işlemi süresi, verilen ısı miktarı ve çay yaprağında bulunan sıvı miktarına göre değişiklik gösterir. Soldurulan çay bitkisi kıvırma işlemine alınır. Kıvırma işleminde soldurulan çay yaprakları değişik makinelerde parçalanır, ezilir ve bükülür böylece bitki özsuyu hücre dışına çıkıp çay yaprağının yüzeyinde dağılır. Bu işlemle beraber çayda oksidasyon da başlar. Yaprak kıvrılma esnasında ağır ağır kırılıp parçalanır. Çay yapraklarının soldurulması ne kadar tekdüze, yani eşit durumda olursa kıvrımdaki başarı oranı da o kadar artar. Oksidasyonu başlayan çay yaprakları kıvrılma işlemi tamamlandıktan sonra fermantasyon aşamasına geçirilir. Bu işlemde çay yapraklarının hava ile temas ederek bitki özsuyunun yanması, yani oksitlenerek yaprakların kararması sağlanır. Oksidasyon ile çayda istenilen renk, parlaklık, burukluk, koku ve aroma oluşumu sağlanır. Bu aşama çayın kalitesini belirleyen kimyasal değişikliklerin gerçekleştiği aşamadır. Oksidasyon evresi siyah çayın kalitesinin belirlenip oluşturulduğu evredir. Bu nedenle fermantasyon süresi çayın kalitesinin optimum seviyeye ulaşması ile doğru orantılı olarak artıp azalır. Bu evrede çay yaprağı yeşil renkten bakır bir kırmızıya dönüşür. Bu dönüşüm çaya hoş bir tat kazandırır. Ancak, bu evrede süre aşılırsa dem rengi koyu hale gelir bu da çayın kalitesini düşürür ve aroması azalır.
Fermantasyon aşaması biten çaylar kurutulmaya gider. Kurutmaya giden çay yaprakları fermantasyon aşamasından çıksa bile hala %45-50 oranında su barındırır. Bu oran kurutma aşamasında %3-4 seviyelerine kadar düşürülür. Kurutma işleminde yapraklar fırınlanarak oksidasyon sonlandırılır. Böylece çayda kazanılan renk, koku ve aromanın kaybetmesine engel olunur. Bu da demlenen çaya son şeklini verir. Fırın sıcaklığı ve çay yaprağının fırında kalma süresi çayın kalitesini belirleyen bir diğer etmendir. Yüksek derecede gereğinden fazla kalan çay yaprakları aroma kaybeder ve tadı acılaşır. Fırınlanan çay yaprakları, son olarak markalar tarafından belirlenen ve modelleri değişiklik gösteren paketlere konulmak üzere tasnif ve paketleme aşamasından geçer. Tasnif aşamasında fırından çıkan çaylar bir elekten geçirilerek kalınlık ve kaliteye göre tek tek ayrılır. Ayrılan ürünler daha sonra farklı miktarlarda olmak üzere paketlemeye girer. Paketleme sırasında marka adı, gramajı paket rengi ve modeli farklılık gösterir.
Çayın İnsan Sağlığı Üzerindeki Faydaları
- Çayda bulunan kafein, beyin ve sinir merkezini uyararak yorgunluğu hafifletir ve uyanık kalmayı sağlar.
- Adrenalin ve dopamin salgılanmasına yardımcı olur ve vücut direncini arttırır.
- Siyah çay, hücreleri oksidatif etkilerden korur.
- Yeşil çayda C,B12,B9 (folik asit) ve E vitamini bulunur. Vitaminlerin yanı sıra mineral olarak kalsiyum, krom, magnezyum, manganez, çinko, fosfor, potasyum, bakır, sodyum ve florür içerir.
- Çay, kalp sağlığı için yararlı olabilen flavonoid adlı antioksidanlar içerir.
- Düzenli çay tüketimi, yüksek tansiyon, trigliserit ve kolesterol seviyelerini azaltırken obezite gibi kalp sağlığı için riskli faktör yaratan etkileri de en aza indirir.
- Çayın kan basıncını düşürücü etkisi bulunur. Düzenli olarak günde üç bardak siyah çay içen insanlarda, plasebo etkisinin yanı sıra sistolik ve diyastolik kan basıncında önemli bir azalma gözlenir.
- Siyah çayda bulunan polifenoller, bağırsaktaki iyi bakterilerin üremesini teşvik eder. Bunun yanı sıra salmonella gibi kötü bakterilerin de üremesine engel olur.
- Çay, sağlıklı bir bağırsağın dengesini korumaya yardımcı olur.
- Siyah çay, zararlı maddeleri öldürüp sindirim sisteminin onarılmasına yardımcı olan bağırsak bakteri ve bağışıklığı arttırıcı antimikrobiyal özellikler içerir.
- Çay inme riskini azaltır. Günde dört fincan ya da daha fazla siyah çay içen bireylerin, çay içmeyen insanlara göre inme riskinin %32 daha az olduğu gözlenir.
- İnsülin direncinin büyük risk olduğu günümüzde, çayın kan şekeri düşürücü etkisi de bulunur.
- Çay içerisinde bulunan bileşenlerin kanser hücrelerine karşı etki gösterdiği gözlenir. Çalışmalarda siyah ve yeşil çayın, kanser hücrelerinin büyümesini durdurdukları gözlenir.
- Çayın bir diğer faydası ise odaklanmayı arttırmaktır. Siyah çay, uyanıklığı ve odaklanmayı arttıran L-theanin bileşeni içerir. Bu bileşen beyindeki alfa aktivasyonunu arttırır, bu sayede gevşemeye ve odaklanmaya yardımcı olur.
Tüm faydaların yanı sıra her ürün gibi çayın da gereğinden fazla tüketiminin olumsuz etkileri bulunur. Her birey farklı metabolizma, genetik yatkınlık ve beslenme düzeyine sahiptir. Bu nedenle çayın olumsuz etki yaratabilecek dozajı bireye göre değişiklik gösterir. Yani bazı insanlar beş bardakta olumsuz etkilenirken bazıları ise on bardakta bu etkiyi görebilir. Aralıklı kafein alımı belli bazı baş ağrılarını dindirir, fakat kafeinin fazla tüketimi baş ağrısına sebep olabilir. Hamilelik sırasında fazla kafein tüketimi ise düşük riskinin artmasıyla beraber bebeklerde doğum kilosunun azalışına neden olabilir. Her ne kadar bağırsaklara faydası olsa da, çayın aç karnına tüketimi mide bulantısı yapabilir. Son olarak birçok çalışmada kanıtlanmış olan olumsuz etken ise, fazla tüketilen çayın vücutta demir emilimi yarattığı ve demir eksikliğine sebep olduğudur. Tüm olumsuz etkenlerin yanı sıra bünyenize göre doğru miktarda çay tüketimi vücut sağlığınız için önemli bir yere sahiptir.
Türkiye’de Çay İçme Oranı Nedir?
Dünyada kişi başına çay tüketimi sıralamasında Türkiye ilk sıradadır. Bir yıl içerisinde bir kişiye düşen çay miktarı üç buçuk kilogramdır.
Kaç Çeşit Çay Türü Bulunur?
Dünya üzerinde 10 temel çay ve bu çayların birçok türevi vardır. Bu nedenle tam olarak çay türünün sayısal bir verisi bulunmaz.
Çay Türleri Nereden Satın Alınır?
Marketler ve bakkallar başta olmak üzere pek çok yerde siyah çay, yeşil çay, bitki çayı ve soğuk çay bulabilirsiniz. Bulunması zor yurt dışı üretimli çayları ise internetten tedarik edebilirsiniz.
